Iris

Iridaceae

Naast de iris in de vorm van bloembollen - die wij hier niet zullen bespreken - zijn er ruim 200 soorten die tot de vaste planten worden gerekend. Ons artikel gaat voornamelijk over de wortelstokirissen. Dit zijn rechtopstaande planten met rhizomen en soms dikke vlezige opslagwortels. Allemaal hebben ze opvallende bloemen, in alle kleuren van de regenboog. En nu begrijpen wij meteen waarom ze indertijd vernoemd werden naar de godin Iris die graag van een regenboog gebruik maakte om naar de aarde te reizen.

Opvallende bloemen dus, met een grote verscheidenheid. Alle bloeivormen in detail bespreken zou ons te ver leiden. Daarom volgt hier een soort van algemene samenvatting. Elke bloem heeft zes kroonbladen. De drie grootste hangen meestal af, en hebben al of niet een 'baard' (zie verder in de tekst). Drie kleinere kroonbladen staan rechtop of hangen eveneens af. De bloemstengels kunnen vertakt zijn, maar dat is zeker niet bij alle soorten zo. De bladeren van wortelstokirissen zijn minstens even kenmerkend: lange smalle bladeren, grijs of groen, vertrekken vanuit de tip van de wortelstok. Ze zijn zwaardvormig en gewoonlijk als een waaier gerangschikt.

 Op deze foto zijn de zes kroonbladen goed te onderscheiden: drie afhangende en drie rechtopstaande

Irissen worden botanisch en tuinbouwkundig gezien verschillend opgedeeld, al naargelang het naslagwerk. Om het eenvoudig te houden bespreken wij twee groepen:

Baardirissen

Dit is zeker de grootste groep en hiertoe behoren meerdere soorten die goed bruikbaar zijn voor de tuin. Niet verwonderlijk dat zij aan de basis liggen van veel hedendaagse cultivars. De 'baard' wordt gevormd door een groot aantal gekleurde haren die langs het midden van een hangend kroonblad geplaatst zijn.

I. germanica wordt gemiddeld 70 cm hoog. Deze soort uit Zuid-Europa heeft vier of vijf bloemen per bloemstengel. Uit het gebied rond de Adriatische zee komt I. pallida, een iris die gemakkelijk een meter hoog wordt en de tuinier beloont met geurende bloemen. Er zijn ook een heleboel cultivars die afgeleid zijn van de zogenoemde dwergbaardirissen. Over het algemeen bloeien de lagere variëteiten eerder dan de hogere, met I. pumila die de spits afbijt halverwege de lente. Dit is meteen ook de kleinste van de baardirissen: haar bloemstengel is amper 10 cm lang. Ze is eigenlijk alleen geschikt voor een rotstuin of trog, waar de drainage optimaal is en men de delicate bloemen niet over het hoofd ziet. Baardirissen gedijen bij een neutrale tot hogere ph (= kalkrijk).

Deze Iris 'Blue Denim' uit de pumila-groep is een goed voorbeeld van een iris met 'baard'

Baardloze irissen

Het verschil is duidelijk: de kroonbladen van deze irissen zijn glad. Bekende soort in deze groep zijn de sibirica-irissen. Zij verlangen een standplaats met meer vocht in de grond dan de baardirissen. Helemaal graag met hun voeten in het water zijn de irissen uit de laevigata-groep. Ze zijn afkomstig uit natte gebieden in Europa, Azië en Noord-Amerika. In tuinen zijn ze dan ook heel geschikt voor aanplantingen in vijverranden of langs beeklopen. Het zijn hoge planten met brede bladeren en sterke rhizomen. De bekendste onder hen is ongetwijfeld I. pseudacorus, onze eigen inheemse 'gele lis'. Ook de Noord-Amerikaanse I. versicolor doet het goed in ondiep water, al blijft deze wel een halve meter lager dan zijn gele neefje. Beiden zijn bijzonder groeikrachtig en dus niet geschikt voor een kleine vijver. 

Iris sibirica leent zich ook voor de border, als de bodem maar voldoende vocht biedt

Iris ensata 'Aquamarin' is geschikt voor een vijver, zoals de naam doet vermoeden

I. ensata komt uit Japan, maar zijn cultivars zijn ondertussen goed verkrijgbaar in Europa en Noord-Amerika. In vergelijking met de andere irissen bloeien ze laat, maar het gamma aan kleuren is even groot. Ze hebben liever een zuurder milieu. In een strenge winter haalt u ze best uit de vijver om op een droger plekje te laten overwinteren.

Verzorging

De baardirissen hebben absoluut volle zon nodig om optimaal te kunnen bloeien. Ook houden ze van een goed gedraineerde bodem, zoals wel vaker het geval is bij planten uit het gebied rond de Middellandse zee. De grond mag vruchtbaar zijn, maar voeg in geen geval stikstofrijke stalmest of tuincompost toe, want dat kan wortelrot in de hand werken. Bladgrond toevoegen is wel een goed idee.

Bij het planten laat u de wortels liefst zo verticaal mogelijk naar beneden in het plantgat hangen. Voeg dan de grond weer toe onder de rhizoom, erop toeziend dat deze overal goed aansluit. De bovenkant van de wortelstok laat u gewoon bloot liggen. Zwaardere grond is minder geschikt voor baardirissen, maar deze truc kan uitkomst brengen, als u echt niet aan de verleiding kunt weerstaan: Maak in een oppervlakkig plantgat een heuveltje waarop u de rhizoom laat rusten. De wortels spreidt u zijdelings uit en bedekt u weer met aarde. Voldoende water geven gedurende het eerste groeiseizoen zodat de planten goed inwortelen. Deze groep irissen houdt van een neutrale tot licht kalkrijke bodem.

Baardloze irissen vragen doorgaans een frisse tot natte standplaats. Zij groeien dan ook beter in zware grond dan de baardirissen. Onder de baardloze irissen zijn er soorten die liever in een lichtzure grond groeien.

Om de vier à vijf jaar kan het nodig zijn om de planten op te nemen en te scheuren. Doe de wortelstokken zonder bladeren weg, en herplant de jonge rhizomen. Het ideale moment om dit te doen is in de zomer na de bloei. Na het (ver)planten is het een goed idee om de bladeren terug te knippen zodat de wind de planten niet loswrikt.

Op het einde van de winter mag u beschadigde bladeren met een korte ruk van de basis afscheuren. Doe dit echter nooit in de zomer. Uitgebloeide bloemstengels daarentegen mag u gerust aan de basis afknippen.

Tips en weetjes

• Op heel hete locaties is het beter om de wortelstokken helemaal in te graven, tot maximaal 1 cm diep.
• Voorzichtig bij het schoffelen! Anders beschadigt u al snel de zijwortels of de nieuwe scheuten.
• Al eens gehoord van een iris met 'vlag'? In dat geval is de 'baard' in een andere kleur dan de kroonbladen. Sommige irissen hebben een 'kam'. Dit is een rechtopstaand aanhangsel, lijkend op een hanekam, dat zich op de hangende kroonbladen bevindt.

Iris cristata met 'kam'

Assortiment